Pasinaya: Daang Demetrio T. Comendador

Agosto 14, 2015

Ang araw pong ito ang ika-84 na kaarawan ni Kgg. Demetrio T.Comendador kung siya’y nabubuhay pa. Si “ka Demet” kung siya’y tawagin ng karamihang kababayan nang kanyang panahon.  

May 12 taon na din po tayong iniwan ni Ka Demet. Ngayon ay tiyak kong tinatanaw niya tayong lahat mula sa kinalalagyan niya.  Hindi ko po alam ang kanyang tunay na saloobin sa ginagawa natin ngayon. Ngunit ngayon din pagkakataong ito, habang isinasagawa natin ang okasyong ito habang  -naririnig niya ang ating pakay kung bakit natin ginagawa ito…..tinitiyak ko ang kanyang sinserong pasasalamat sa mga naging tagapag paganap nito.

I have known ka Demet as a man of vision and conviction.  Totoong ang lahat ng tao’y may pangarap, lihim man o hayag. Ngunit si ka Demet ay may kakaibang katangian. Ang kanyang pangarap, kapag kanyang ipinahayag……gagawin niyang pilit upang makamtan. Kaya naman, noong panahon niya bilang punumbayan…kapag siya’y nangako. Tiyak iyon….asahan mo.

Tulad ng nasulat sa kanyang biyograpiya. Nakalatag doon ang kanyang mga naisagawa sa loob ng 12 taon niyang panunugkulang bilang punumbayan. Mula 1986-hanggang 1998, nagkaron tayo ng Ama ng bayan na pwede nating ipagmalaki  kanino man.  Maraming bagay ang kanyang pinangunahan na kung iisipin at ihahabing sa panahong kasalukuyan ay isa palang kahanga-hangang achievement.

Siya po ang kauna-unahang pangulo ng liga ng mga punong bayan sa buong Laguna mula 1988-1992.  Si ka Demet din po sa kanyang panunungkulan ang unang nagsagawa ng masigla at masayang Festival na sa kasalukuyang panahon ay tinutularan pa hindi lamang ng mga karatig bayan kundi ng maraming lugar at karatig probinsiya. Sa panahon ni ka Demet naging masigla ang agrikultura ng bayan dahil dinala niya dito ang Unibersidad ng Pilipinas ng Los Banos at ng Baguio City upang pangunahan at turuan ang ating mga magsasaka.  Nagkaron tayo ng mga ani tulad ng broccoli, cauliflower, letsyugas, carrots at strawberries, opo. Ang Nagcarlan din ang may pinakamurang karne sa pamilihan noong panahon ni ka Demet. Bakit ka ninyo?  Dahil sa isang kasunduang ipinatupad ng mga maghahayupan, manininda at ng local na pamahalaan. Dahil dito, dinarayo ang ating bayan ng mga mamimili mula sa ibang bayan. Masigla ang kalakalan.

Ang kauna-unahang bottled Mineral water ng Pilipinas, ang “Hidden Spring” ay dito kinuha sa ating bayan at sa label nito na nakadikit sa botelya ay buong pagmamalaki na nakalagay “from the prestine spring of Nagcarlan, Laguna”. Panahon din po iyan ni ka Demet.

  

Ang bahay pamahalaan po ay may magandang asotea. Sa asotea kung nakaupo ka doon mahusay na matatanaw ang mga kabundukang nakatanglaw sa atin, ang Bundok Banahaw at Cristobal, napakaganda.  Dati po ay walang bubong ang asoteyang iyan. Nagkaron ng pagkakataon na may mga Narrang tablon mula sa Mauban, Quezon ang iligal na dumaan sa lugar natin. Dahil kay ka Demet….hindi naglaho ang mga tablang Narra na iyon o naging perang pakinabang ng iilan lamang Bagkos pinakinabangan pa ng bayan upang pagandahin ang gusaling pampamahalaang bayan.  Ipinagawa at pinadagdagan ang mga silid ng gusali at naging bahagi na din ito ng kasaysayan ng ating bayan.  Napakarami pa pong akda ni ka Demet kung aking iisaisahin.  Ang akin pong nabanggit ay ilan lamang sa mga pinagtagumpayan niyang pangarap.  Kung may pinagtagumpayan…meron din po siyang ilang pangarap na hindi naisakatuparan dahil sa kakulangan na rin ng panahon at ng sapat na pagkakataon.

Ang JICA Project. Isang multi-milyong dolyar na proyektong magbibigay sana sa bayan ng magagandang daanan mula at patungo sa kabundukang kanayunan ng Abo, Bukal, Oples, Malinao at Lazaan; mga makabagong patubig sa mga lupang halamanaan sa kabundukan na maihahalintulad sa mga modernong irrigation ng vegetable plantations sa Benguet; Maayos at libreng padaluyang tubig papunta sa mga kabahayan;  Isang malaking Training Center na itatayo sana sa brgy. Abo upang patuloy na maglilinang ng mga makabagong pamamaraan sa agrikultura at Isang Orchidarium sa brgy. Bukal na magtataglay sana ng mga naggagandahang halaman ng kabundukan na matatagpuan sa ating kagubatan, tuklasin  ang paraan para maalagaan at mapalago ang mga halaman upang maging isang malaking industriya ng bayan. Magbubukas po sana ng isang malaking pinto ng oportunidad sa bayan at sa mga magsasakang mamamayan ng kasaganahan sa impastraktura, agrikultura at tuloy pagsigla pa ng turismo at tuloy ekonomiya ng buong bayan. Hindi ko po alam kung meron pang nakaka alala sa inyo ng detalye ng JICA project sa Upland barangays ng bayan ng Nagcarlan, Liliw at Majayjay.  Nawa’y sa kasalukuyang pamunuan…mayron pang malaking biyayang tulad ng JICA project na dumating sa ating harapan.  Buo pa po ang aking pag-asa na darating ito sa ating bayan.

Kung meron ang mga taga itaas, hindi din po pwedeng isantabi ang mga tagalabak. Isang modernong Fruit &Vegetable Dehydration Facility sa brgy. Wakat upang makapagbigay hanapbuhay sa mga mamamayan doon.  Isang teknolohiyang magbibigay ng bagong mukha ng ating mga aning gulay at prutas upang hindi ito mabulok at mapakinabangan pa ng lubos. Walang tapon kung baga. 12 taon nang namamayapa si ka Demet, pero wala pa akong nariringgan ng ganitong idea o inobasyon o programa kaya na isasagawa sa Nagcarlan.  Gayunpaman, hindi pa rin po ako nawawalan ng pag-asa na mangunguna ang ating bayan  sa ganitong larangan kung mapag-uukulan lang ng tunay na pansin ng ating mga pinuno. May pag-asa pa.

Rubber tree Plantation sa iba pang mga kalupaan ng Nagcarlan.  Ayon kay ka Demet, malaki ang potensyal ng industriya ng goma kung mapasisimulan ang malawakang programa sa lalong madaling panahon. May industriyang pakikinabangan habang napananatili nating mayabong ang ating kapaligiran. Hindi kinakalbo…hindi sinusunog, hindi kinakaingin, hindi inuuling o ginagawang maliliit na subdibisyong walang ganap at disenteng pasilidad para sa tao.

Natatandaan ko po na sa panunugkulan ni ka Demet….ang pagpapagawa at pagsasaayos ng mga daanang tulad nito, kasama na ang paghahatid ng kuryente at patubig sa bawat tahanan ng lahat ng lehitimong mamayan ay basikong pangangailangan at pangkaraniwan sa mga programang kanyang isinagawa.

Natatandaan ko rin po na tapos na ang kanyang panunungkulan bilang punumbayan ay may hiniling pa siya kay dating pangulong Joseph Estrada na sa pamamagitan ni Col. Reynaldo Vista, ng US Army 339 Combat Hospital payagan ang United States Army na magdonate ng isang mobile hospital na magbibisita sa mga kanayunang barangay ng Nagcarlan, pati na rin sa mga kanayunang barangay ng buong lalawigan na Laguna at magbigay ng libreng tulong medical at mga gamut para sa mga nangangailangan. Sa kasamaang palad, sa ilang kakatwang kadahilanan…hindi po ito naisakatuparan.

Si ka Demet po ay isang CPA at bank Examiner sa Central bank of the Philippines. Marahil nga ay nagtataka ang mga tao noong kapanahunan niya  kung bakit kailangan pa niyang talikuran ang kanyang propesyon para lang maging isang public servant at pumasok sa masalimuot na larangan ng pulitika.  Dati po ay hindi ko maubos maisip kung bakit nga niya kailangang gawin iyon sa kabila ng kanyang  estado sa buhay, abala sa trabaho at mga negosyong kanilang ipinundar sa lalawigan ng Quezon at sa hilagang mga probinsiya ng Luzon. Ngunit nang lumaon…nang siya’y nakaluklok na bilang punumbayan nalaman ko ang dahilan:  Pagmamalasakit sa bayan na kanyang pinagmulan. 

Nagmula sa pamilya ng maliit na magsasaka sa brgy. Cabuyew. At tulad ng pinagtagumpayan niya…. pangarap po niyang hanguin sa hirap ang mga mamamayan lalo na ang mga magsasaka at magkaron ng parehong oportunidad katulad ng mga may pinag-aralan. Kaya nga po sa panahon din ng kanyang panunugkulan, nagkaroon ng Kolehiyo dito sa ating bayan ang LSPC para makapag-aral ang mahihirap nating mga kababayan sa tulong ng pamahalaang local na ipinanghihingi niya ng tulong sa kahit sinong kakilalang maaaring makapag-ambag sa programa.  Mapalad po tayo at nanatili ang paaralan hanggang sa kasalukuyan ang LSPU na balita ko’y nadagdagan pa ng mga kurso maaring pag-aralan.

Kung buhay si ka Demet ngayon…hindi ko po alam kung ano ang nasasaisip niya. Minsan ay hindi ko agad mahukay kung ano ang nilalaman ng kanyang kaisipan. Malalim….long term ang approach kung kaya hindi mo agad madama ang buting dulot ng kanyang kaisipan.  Meron po akong natatandaan na kinatatakutan niya noon….ang migrasyon ng mga dayuhan sa ating bayan. Ito na rin po siguro ang panahon para ibahagi ko din sa inyo ang bagay na iyan upang sa ating mga nanunugkulan ay mapaghandaan at makagawa ng mga angkop na polisiya ukol dito.

Hindi ko din po lubos na batid kung ano ang nararamdaman ni ka Demet kung siya ay buhay at naririto sa ating harapan ngayon…..nagsasalita sa halip na ang inyong lingkod. Pero dahil sa dama ko at dama rin ng kanyang buong pamilyang kasama ko ngayon ang pakay ng mga namatnugot sa pagpapangalan sa daang ito…..marahil ay makukumbinsi din natin siya na ito ang paraan para maalala siya ng mga mamamayang minsan niyang minahal at pinagsilbihan ng tapat, kasama na ang mga generasyong susunod sa kanila. Si “ka Demet” isang mapagmahal na lider at may matibay na paninindigan para sa kapakanan ng kanyang bayan.

At sa mga may nais nakabasa ng kanyang kompletong biyograpiya:

www.nagcarlan.blogspot.com/talambuhay/kgg.DemetrioTComendador

Muli po, pinahahalagahan at tinatanaw ng buong pamilya ang pagsisikap ng mga mga pinunong nagbigay ng panahon para sa katuparan ng kaganapang ito.  Mula sa amin patungo sa inyo….Maraming-maraming salamat po. 

Pagpalain nawa tayo at ang daanang ito ng poong Maykapal.

Talambuhay: Kgg. Demetrio Tuico Comendador

“Ka Demet”

Punumbayan 1986-1998
Nagcarlan, Laguna

(August 14, 1930 – September 17, 2002)

Pangatlo sa limang  supling ng mag-asawang Eugenio Sotalbo Comendador at Pacita Tuico Comendador, mga inanak ng bayan ng Nagcarlan. Hinubog ang kaisipan ng batang si Demet ng Nagcarlan Central School (CGMES sa kasalukuyan) at Rizal Standard Academy.  Nagtapos ng kurso sa Institute of Accounts, Business and Finance (IABF) ng Far Eastern University, Manila at agad na nagkaroon ng pagkakataong makapaglingkod bilang kawani sa Bangko Sentral ng Pilipinas. Hindi nagtagal, matapos makamit ang kanyang lisensiya bilang isang ganap na Certified Public Accountant (CPA), naging “Bank Examiner” si “ka Demet” at patuloy na namayagpag sa kanyang propesyon. Sa kanyang pagpupunyagi, naging sandigan at inspirasyon  niya ang kanyang maybahay,   isang parmasiyotika na si Victoria Rubindias Bueta  at ang kanilang mga anak na sina Gregor, Noel at Debbie Ruth.

Kasabay ng kanyang paninilbihan sa Maynila, ang asawa niyang si Victoria ang kaakibat niyang nagtaguyod ng iba pa nilang kabuhayan sa bayan ng Catanauan, lalawigan ng Quezon.  Isang botika, mga lupang sakahan at mga bus pangtransportasyon: ang pamosong Comendador Transit  na may rutang Lucena-Mulanay. 

Taong 1986, matapos ang makasaysayan at mapayapang rebolusyon sa EDSA, nagpasyang pasukin ni “ka Demet” ang larangan ng pulitika nang mahirang na Punong-Tagapangalaga (OIC) ng bayan ng Nagcarlan sa ilalim ng pamamatnugot ni Gobernador Felicisimo San Luis.  Pagmamahal sa bayang sinilangan, malasakit sa mamamayan at isang kahali-halinang Nagcarlan ang  naging marubdob niyang nais upang akayin ang mahal na bayan sa inaasam niyang kaunlaran para dito.  Matapos ng tatlong taong panunungkulan bilang OIC, sa pagtataguyod, paniniwala at pagmamahal na rin ng mga mamamayan ay tatlong termino pang paulit-ulit na nahalal (siyam na taon) bilang punumbayan ng Nagcarlan.  Kasabay ng pagiging punumbayan, nahalal ding Pangkalahatang Tagapangulo at pinamunuan ang Liga ng mga Punumbayan ng Laguna mula 1988-1992. 

Sa loob ng labindalawang taon na panunugkulan ni “ka Demet” bilang punumbayan, binlangkas at unti-unting isinakatuparan ang mga pangarap na kaunlaran para sa bayan.  Kalsada, tulay, komunikasyon at elektripikasyon sa mga kanayunan, paglinang ng mga bagong sistemang patubig para sa mga barangay at kasunod nito ang pagpapasigla ng gawaing pang-agrikulutura ng bawat kanayunan bilang pangunahing kabuhayan. Pinagsikapan kaakibat ang tulong ng mga opisyal mula sa Unibersidad ng Pilipinas, unti-unting pinasigla ang paghahalaman at tuloy ipinakilala ang Nagcarlan bilang “vegetable basket” ng  Southern Tagalog.  Kasabay sa pagpapaunlad ng Agrikultura, inilunsad at pinasinayaan ang kauna-unahang kolehiyo ng Nagcarlan, ang Laguna State Polytechnic College (LSPC o LSPU sa kasalukuyan). Binuksan ang LSPC Nagcarlan Complex Satellite Campus sa CGMES at sa Municipal Compound na may mga kurso sa paghahalaman at paghahayupan.  Sa pagtataguyod dito, pinalakas pa ni “ka Demet” ang programang magpapasigla ng kalakalan ng sariwa at de-kalidad na produktong karne at gulay.  Sa kanyang pamumuno ipinatayo ang bagong Pamilihang Bayan ng Nagcarlan na tinangkilik pati ng mamamayan ng mga karatig bayan at siyudad dahil sa murang mga bilihin at magagandang uri ng produktong itinitinda dito.  Sumigla ang mga negosyo at naging popular ang kalakalan ng karneng baboy kasabay ng masiglang merkado ng mga gulay mula sa kabundukan ng Nagcarlan.

Sa kanyang panunungkulan nagkaroon ng opisyal sa simbolo ang bayan ng Nagcarlan mula sa isang patimpalak sa sining na sinalihan ng mga mag-aaral ng lahat ng  paaralan ng bayan.

Ang mataas na pagpapahalaga sa kultura at sining ang nagbigay bunsod kay “ka Demet” upang balangkasin katulong ang Nagcarlan Community Development Council (NCDC) at pasimulan ang kaunaunahang pestibal sa Rehiyon ng Timog Katagalugan:  Ang “Nagcarlan Lansones Festival” na sa panahon din ng kanyang panunugkulan ay malaong tinaguriang “Ana Kalang Pestibal”. Sa pestibal, patuloy pang itinanghal ang bayan sa kanyang katangi-tanging pagpupunyagi sa larangan ng Agrikultura, pinalalakas na Industriya , mayamang sining at kultura upang itaguyod sa pangkabuuan ang pagpapasigla ng turismo para sa Nagcarlan.  Dahil dito, sa pamumuno nitong si kgg. Demetrio T. Comendador, naging bukambibig ng marami ang Nagcarlan at kinilala ang bayan na nagsilbi ring inspirasyon sa iba pang mga munisipalidad upang maglunsad ng kani-kanilang pestibal.

Ang katahimikan at kaayusan ay isa rin sa pangunahing programa sa panunungkulan ni “Ka Demet”.  Sa pamumuno niya itinatag ang “Bantay Krimen” na umani ng maraming pagkilala sa ipinamamalas na husay paglilingkod at kabayanihan hindi lamang sa lokal na nasasakupan kundi pati na rin sa lalawigan.

Sa paglago ng  bayan, kasabay din nito ang pagsasaayos, pagpapalaki  at pagdaragdag ng mga gusaling pampamahalaan sa layuning mapagsilbihan pa ng lubusan ang mga mamamayan. Mula sa pagsasaayos at pagdadagdag ng ilan pang silid sa gusaling pampamahalaan, ipinatayo din ang malaking Multi-Purpose Hall at covered court with stage sa gawing  likuran ng bakuran ng pamahalaang bayan. Hindi naglaon, upang mabilis na pagsilbihan naman ang mga mamumuhunan ng sumisiglang kalakalan ng bayan, ipinatayo ang “One-stop Center” ng Nagcarlan katabi ng Multi-Purpose Hall.  Pangarap pa ni “ka Demet” na mapagandang lubos ang Multi-Purpose Hall at gawin itong enclosed multi-functional hall with bleachers na pwedeng pagtanghalan ng mga programang pang  sining at kultura, panturismo pati na rin pampalakasan para sa mga kabataan.

Patuloy pang kinilala ang Nagcarlan ng mga karatig bayan sa masigasig na pagtataguyod ni “ka Demet”.  Sa panahon din ng pamamatnugot niya nagkaroon ng isang napakagandang pagkakaton upang mas mapaunlad pa ang bayan sa larangan ng imprastraktura at agrikultura.  Ang pagsasagawa ng multi-milyong proyekto sa tulong ng JICA (Japanese International Cooperation Agency).  Ito’y kinabibilangan ng mga proyektong daanan mula kabundukan hanggang kabayanan, tramline system na magpapabilis ng kalakalan ng mga produktong gulay mula sa kabundukan, modernisasyon ng irigasyon para sa mga “high-value crops” sa kabundukan pati na rin ang modernong patubig sa bawat tahanan ng upland barangays,  Orchidarium, post harvest facilities at training center ng teknolohiyang pansakahan na magpapalakas sa kakayahang agikultural ng mga magsasaka.

Makalikasan si “ka Demet”. Malaki ang pagpupunyagi niyang isulong at mapanatili ang tamang kamalayan at pagmamahal ng tao sa kanyang kalikasan.  Ika-12 ng Hunyo ng bawat taon ay isinasagawa ang malawakang pagtatanim ng mga puno at bungang kahoy sa mga watershed areas, at sa palipaligid kung saan kailangan ang mga ito.  Kasabay sa pagdiriwang ng Araw ng Kalayaan naniniwala si “ka Demet” na sa  araw din ng pagdiriwang natin ng ating kasarinlan kailangang pukawin ang kasipan ng mga mamamayan upang pahalagahan ang kalikasan at iahon ang bayan sa kahirapan.  Bilang isa sa mga lider ng Protected Area Management Board ng lalawigan ng Laguna (PAMB), na namamatnugot sa pangangalaga ng kabundukang Banahaw at San Cristobal, mahigpit na binantayan ang kabundukan laban sa mga mapagsamantala at pinanatilihing mayaman ang kagubatan sa paligid ng mga kabundukang mabanggit.   Sa pangunguna din niya pumagitna si “ka Demet” upang tutulan ang pagsasakatuparan ng isang ambisyosong pyoyekto ng pamahalaang nasyonal: ang “Hopewell Project” na may naising butasin ang kabundukan ng Banahaw upang gumawa ng lagusan mula at patungo sa baybayin ng Pagbilao, Quezon.  Tahasang ipinaglaban ni “ka Demet” ang pagpapanatiling birhen ng mga kabundukang saklaw ng bayan ng Nagcarlan.

At upang mas mailapit naman sa kamaynilaan ang bayan ng Nagcarlan, pinagsumikapan din ni “ka Demet” maisaayos at tuluyang  mapakinabangan ang Nagcarlan-Calauan road na magpapabilis ng paglalakbay mula at pagtungo sa sentro ng komersiyo at kalakalan. Proyektong magtataglay ng mas marami pang oportunidad na pinakikinabangan na sa kasalukuyang panahon.

May pagpapahalagang spiritual din si “ka Demet”. Bago pa niya pamunuan ang bayan ay naghahandog na siya ng kanyang panahon at kakayahan bilang kaanib sa “Cursillos in Christianity” D’ Auxilliaries Team.  Sa pamamagitan din niya ay itinatag ang “Little Friends of Jesus” Cursillo team noong 1996 na kinabibilangan ng mga kursilistang kababayan sa Nagcarlan, Laguna, Catanauan, Quezon at mga karatig pang munisipalidad.

Sa pagbaba niya sa kanyang tungkulin bilang ama ng bayan Hunyo taong 1998, pinangarap pa niyang muling maglingkod sa mamamayan at tuloy sa mas malaki pang nasasakupan.

Mula sa kanyang  patuloy na pag-asam at pangarap na madugtungan pa ang  naisin para sa kapakanan ng kanyang bayan, batid niyang hindi na niya maisasakatuparan iyon dahil sa kalagayan ng kanyang kalusugan.  Setyembre 17, 2002 namayapa si “ka Demet” sa edad na pitumput dalawa taglay ang pag-asang marating pa ng kanyang mahal na bayang Nagcarlan ang pangarap niyang kasaganaan para sa mga mamamayan nito.

Tantuin nawa ng mga kababayan

It’s been a long while. I couldn’t even recall when was the last time we bumped at the streets of Nagcarlan or plainly noded at each other. Hindi ko na po alam kung natatandaan ninyo pa rin ako. Marahil ay hindi na. Dahil musmos pa ako nang mga panahong iyon. Mga tatlong dekada na siguro ang nakalilipas.......

It was during the summer month of May, kapag bakasyon kami sa eskwela. Sa daang Lopez Jaena, malapit sa central elementary school. Sa itaas ng tatlong-gradong bahay nila ma Idel. Tuwing hapon, habang ako nama’y nasa kusina namin at abalang nagsasaing ng aming panghapunan.......clearly I can hear voices singing “kundiman songs” together with romantic strums of a guitar. For the one singing and playing the instrument, it was perhaps a good trip down memory lane. For me, it was an enchantment of some kind.

Iba na ang usong musika ng mga panahong iyon. Iba nang tunog ang maririnig mo sa mga radio. Ngunit sa tuwing maririnig ko ang mga lumang awitin na iyon, kakaibang hagod ang dulot nito sa aking pakiramdam. I am being swept away by those kundiman melodies making my consciousness travel far beyond my imagination. It was good. So good that I can never explain.

Sometimes, in the darkness of the night. In between my restful sleep. I will be awaken by a soothing sound echoing in all corners of our neighborhood. It was a “harana”. A lady neighbour is being courted and serenaded. And in the stillness of the night, as the singer delivers his romantic songs, no one seemed to complain. They just let this sort of charming backdrop fill the midnight air. And while carefully listening to its sweet harmony eventually brings one back to a sound sleep once more.

Lumipas na ang mahabang panahon. Hindi ko pa rin nalilimutan ang mga lumang tugtuging iyon, Sadya kong inipon at itinago ang ilang mga piyesa na nabili ko ng nagkaroon ako ng pagkakataon. Nakalulungkot lamang isipin, na kung hindi pa ako ang sadyang magpapatugtog ng mga lumang awiting ito sa loob ng aming tahanan ay hindi ko na talaga mapakikinggan ang mga iyon sa panahong kasalukuyan. Nalimot na ito ng aking generasyon at ng mga iba pang sumunod dito.

Sa kasalukuyan, kapag tinatanaw ko ang tatlong gradong bahay nila ma Idel at ang aming dating bahay na halos katapat nito, hindi ko maiwasang maalala ang mga lumipas na sandaling iyon. Ngayon, na halos nangibang bansa na ang mga nakatira kila ma Idel. At sa amin naman, na ang lahat ay may kanya-kanya nang sariling buhay at bahay na rin ----nakalulungkot isipin. Parang ako lang yata ang nakakaalala ng mga makulay na sandaling iyon.

Ang mga nakalipas bang ala-alang iyon ay bahagi ng kulturang Nagcarlan? O sa pangkalahatan---are those romantic “kundiman” songs part of what consists our rich Philippine cultural heritage? Ang alam ko pong sagot sa tanong ay oo. Kaya nga at aking pinahahalagahan ito ng higit, maliban pa sa kadahilanang tunay akong nasisiyahan na marinig ang ganitong uri ng musika. But why it is being forgotten by our generation? Why it is being thrown into shelves of oblivion. And why it is being tagged as “baduy” or “jologs” by the succeeding generations?

Kahihiyan for some, kamangmangan to others and the unreasonably larger-than-life admiration to western culture to me are the real culprit. I believe everyone should do something to bring this particular culture to life once again or at least put it back to everyone’s senses. Kailangan nating gumawa ng paraan para muling maipakilala at manatili na sa habang panahon ang kulturang pinoy na ito. Ang kulturang ito ang isa sa mga pagkakakilanlan ng ating pinanggalingan, ng ating lahi.

Has anyone thought that several years from today if someone from other country will ask you what song you can best describe yourself being a Filipino...what would it be? Or what dance can you demonstrate to clearly introduce your heritage? And food you can prepare that differs from others? Kung wala kang maisip maisagot at maipakita o maipaliwanang man lang sa kanila.....wala ka nang mapagkakilanlan. Then who can you possibly be?

Distinct identity from the rest. Kailangan natin nito. Bahagi nito ang kulturang kinakalimutan natin ngayon. Kaya kailangan na nating bawiin ngayon ang nawawalang pagkilala at respeto sa ating kultura. Hindi pa huli ang lahat.

Si Tio Pabling at ang Okey Salad

Let me introduce you to my tio Pabling. He is the husband of tia Elena (Elina as we pronounce it because that is how it’s being pronounced by the rest of our neighbors). My tio Pabling and tia Elena are actually not our relatives. They are just neighbors who look after us when my tatay and nanay are out for work. Together with my Acharing, we felt that they are truly members of the family by their concerns and care shared to us during our childhood.

Tio Pabling is a “magkakawit” (coconut harvester) of our lolo Dino. There was not a single time I saw him wearing short pants. He works everyday carrying his tool: the “gala”. A “gala” is a set of several bamboo poles being assembled to become a very long rod with a steel halfmoon-shaped blade on top we call “karit” to pick batches of coconuts from the trees’ crown. He also has a “tapas” and some rubber pads which he puts on his wrist when dehusking coconuts. Sometimes, he worked as “magtatapas”. But most times, he liked to work as a “magkakawit”. By experience, my tio Pabling can identify the quality of the coconut meat inside even “without opening them. Merely by looks and the kind of sound it produces when being tapped by fingers he can foretell what’s inside: “mura”(buco) na “mala-uhog”, “gumaan”, “kain-buwan”, “macapuno”, matured “niyog” or even “pu-aw”(empty/spoiled). His earnings is based on the quantity of coconuts he harvested or dehusked. Since he is earning by the pieces, I can understand how fast he should work in order to earn an amount enough to feed a family of five.

No matter how fast he works to earn a living, my tio Pabling is rather a hypo-active and soft spoken man when not at the workplace. He seldom speaks. He just stared at us but seldom gave a smile. With meek and humble facial features, though never smiled, he was totally an unintimidating guy.

There were also times that we get to talk to our tio Pabling briefly but quite interestingly, those times were a special treat to us because we get to hear his voice and figure out what’s on his mind. Those special times that we get to listen to him were the times when he visited us after getting drunk from a “barikan” session with his colleagues. Tipsy and with eyes partly closed, he climbs up the stairs going to our house’s main door singing a kundiman song. Listening to him, we realized he has quite a good voice!

“Good evening sa inyong lahat” he murmured and sat on the floor in front of half-opened main door. “Ang tatay, nasan?” he asked. “Ay, wala pa po, nasa Balanga pa” I replied. “Okay” he said. “Likayo, manood kayo ng tv?” “Okay”, he again said. “ Sino kabarik ninyo, sila ma Manolo?” “Okay lang” he again replied.

“Uwi na ikaw, uy! Lasing ka na naman. Don ka na sa atin” Tia Elena scolded tio Pabling. “Okay lang” tio Pabling answered.

Sometimes after my tia Elena scolded my tio Pabling, he just went home but there were also times that he won’t and instead slept on our living room floor till the early hours of the next morning. “Okay” is the regular word I always hear from my tio Pabling when drunk.

My tio Pabling frequently brought us “mura”. And when my tatay is at home, he will bring a local “magkakawit” delight made up of fresh buco meat strips concocted with diced onions, black pepper, chopped kamias, “pinatis na katang” (crablet juice) and some crushed “siling labuyo”. Served chilled as their pulutan, I can still recall looting some and after a while, I can not help myself but grab some more and enjoy eating! It’s really good!!!

“Hoy, wag mo namang ubusan ng pulutan ang tio Pabling mo!!!” my father reminded me. “Ang sarap po kasi. Tio Pabling ano po ba ang tawag dito? “Okay, okay” my tio Pabling again replied. “Huh????” I shook my head and walked away from our dining room.

So that was my tio Pabling and his local “magkakawit” delight. To this day, my tia Elena still lives. We are not neighbors anymore. And my tio Pabling? He died of liver cirrhosis many years ago.

Sometimes in my alone and sober times, I look back and try to know more of myself by my past. What I am today is part and parcel of what I went through during my younger years. My colleagues and friends constantly wonders where in the world I get to know uncommon dishes that they haven’t tasted anywhere else. My answer is always short and simple: “Imagination” .

“Okey Salad” is just but one of the many innovations I did and reinvent the “what have been a local “magkakawit's” delight” that I used to enjoy eating many years back. “Okey Salad” the way I tell to my friends conscious enough to ask me what’s it’s called after appreciating it’s taste. “Okey Salad” I hope you already got the idea where it’s name came from.

Pa-Nagcarlang ka baga?

Alam nyo puko…ang Nagcarlang ay may sangkatutak na katangiang kaiba kahit sa mga karatig bayan niya. O kundima’y, maging sa maraming mga bayan na rin. Kalimitan ng tao ngay'oy hindi na napapansin areng pinagsasasabi ko. Minsan la’ang nama’y naiisip ko na maige din pala namang mayrong pagkakakilanlan. Kayamanan din puko iyon! Hindi na la’ang kasi namumuwangan ng marami ay! Pasalamat ako't inabutan ko pa. Naaare pa naman ang karamihan. Wag na la'ang sanang mawal'an ng malasakit ang taga Nagcarlang na pahalagahan are.

Mantakin mo….dine na la’ang may patay na kalabaw araw-araw. Prito la’ang masarap na’y…..iadobo mo pa sa gata, aydi lalo na!

Saan baga sila natutong kumain ng bayawak? Pulutan la’ang dati ya'an sa mga barikan, masarap kaulam sa lambanog. Pero paglaon nang matikman, madami na din ang naka-ibig.

Yang minukmok? Alam ng madami ang paggawa nya'an, dati. Sa dami baga namang niyugan ay di….. pangkaraniwan na la’ ang ang paggawa nya'an. Sa ngay'on, nalipol na ang mga masisipag mag-minukmok. Iba na nga din ang tawag sa minukmok ngay'on, ay!

Pagka-Biyernes ng umaga sa Sinipian…..gusto mo ng kinabog, maruya, aminudong tagalog, galang-galang, suso at pako, bibingka, tinalampakan, sagimis, turihas, puto-bumbong, at pati alpahor? Binayo? Ay mayron din no’on!

Papuntang Sinipian, tan-aw mo sa tabi ang Balay-balay, di baga? Masarap lumublob dya’an pag mabanas. Madaming paliguan sa mahabang ilog ng Talahibing. Mula villa Mercedes, villa semento, tapatan, laguerta, banahaw, Real, burubok, tu-ong, hanggang forebay ay preskong puntahan. May kalamigan ang tubig kaya magpapahinga ka la’ang muna bago ka sumuno. Tanggalin muna ang pangangalos ng paglalakad, kasi'y nga'y sa lamig ng tubig ay baka naman samain ka sa pasma. Sabagay, kalat naman ang mga hilot dya'an. Langis la’ang ng niyog ang ihahaplos dya’an.....lipas na agad! Yun nga la’ang, mura ang aabutin mo sa hilot…at sasabihin…"tampalasan ka sa katawan mo kasi'y!"

Ang langis ni Na Pilang, tanda mo? ay, ang alay pagpapagamot kay doctor Manok, tanda mo pa baga? Wag na la’ang natin silang pag-usapan kasi’y wala na naman sila pareho pero si Na Ner, pwede pang sadyain. May mga ganap pa din sa templo sa ibayew. Pumaron ka’t malalaman mo. Sa pagpunta mo kay Na Ner, maaari ka ring suminsay sa paliguan sa Yukos. Karamdaman kamo? …hugas ya’an do’on! Kadalasang nagpupunta diya’y mga Batangasin. At kung gusto mo pa ng ibang kinakasihan......dumiretso ka pa sa Maiit, sa Na Flora.

Kapagka-Linggo naman sa MH. Sumusuba ang mga taga-itaas. May mga baong kalakal. Magaganda’t sariwa ang mga dalang gulay at prutas. Tingi man o kaya’y pakyaw…pag napaubos na’y sila naman ang mamamalengke. Araw ng pamamarian nila ang Linggo. Ika nila: “Pag ga-medyo naka-agno, pangpasar ang dala pasaka hindi paalat la’ang". Kaugalian na nila yan ay. Maige nga’t hindi pa nawawala.

Nakakadanas ka pa bagang sumakay sa skeyts sa Calumpang pa-Manaol? Minsan ay gawin mo nang maalala mo. Hindi la’ang maalala kundi para makasarap ka sa ligayang dulot no’on. Atuhan mo la'ang ulit!

Ibig mo ng Minane? Kahit bola-bolang kamoteng-kahoy? Sa bayan…mayron nya'an. Lako o sa mga tapat-bahay la’ang.

Hindi ako naghahambog. Walang kabalbalan dito. Hindi ito imek la’ang! Tunay lahat ang iniuusap ko. Atuhan mong puma-Nagcarlang at nang madanasan mo.

O ngay-on, pa-Nagcarlang ka na baga?

Salakot ni Ana Kalang sa panahon ng Dota

Bakit ganon, summer pa pero super lakas ng ulan araw-araw? Nakakabagot na dito sa bahay. Masakit na ang mata ko sa computer games at psp kaya pasyal na lang ako kila Jun-jun. Pagbukas ko sa pintuan ng bahay namin at bumuelo na sa pagtakbo…..”Ooooyyyyy!! magdala ka ng pamandong at baka magkasakit ka!” Boses ng lola ko! Pero dahil pasaway……dead-ma lang sa sigaw at nawala na ako sa paningin niya he he he.

Pag dating ko kila Jun-jun, wala pala siya. Kasama daw ng tatay niya at nagpunta ng Pila. Maniningil daw sa ibinentang ani ng palay ngayong tag-araw. Sigurado ako, bibili na naman iyon ng pirated dvd movie sa Sta. Cruz bago umuwi. Ayos! may bago na naman kaming gagawin.

Bumalik ako sa bahay. Siyempre, tumakbo ulit dahil sa walang tigil na ulan. Ano kayang magawa? Si nanay (tawag ko sa lola ko), he he he kukulitin ko!

“Nanay, ano ba yung sinasabi mong pamandong, ha?”
“O, ay di saklob! Kayo talagang mga bata kayo….”
”Nanay, noong panahon ninyo, anong usong saklob?”
“Salakot”
“Nilalagyan din ba ng mga designs yon para cool?”
“Ah hinde na…gamit la’ang namang pamandong yon. Meron ang tatay mo na ibang mga saklob noon. “Sure fit” ang tawag nila pero stateside ang mga iyon.”
Hmmmm….sabi nga pala sa kwento, si Ana Kalang may salakot din. Ginto daw iyon. “Nanay, totoo bang may gintong salakot si Ana Kalang?”
“Ewan ko”.
“Mahal siguro iyon kahit noon, di ba? Saan nya kaya ipinagawa iyon? Hindi nagsasalita si nanay. “Uuuy…(sabay kuhit sa matanda.) nasan na ba iyon ngayon, sabi ko? Bakit wala nang nakakaalala sa mga iyon ngayon?”
“Ay hindi ko rin alam, ano ka baga!”
E nanay, meron kaya akong makukuhang record sa simbahan o sa munisipyo kung halimbawa ay gawin kong project sa school yon?”
“hoy, wag mo ngang galawin iyang pinaplantsa ko at baka magasumot pa! Umadyo ka sa bahay, magpalit ka ng damit mo’t basa!”
“Nasan na ang gintong Salakot ni Ana?”, panalong title iyan, di ba, nanay? “ Ang salakot, sumisimbolo sa madaming bagay” “matutuwa ang mga teacher ko sa akin he he he…. tapos, baka pwede pang material sa teatro nila kuya Kris he he he……
“Kanino kaya magpapaalam sa simbahan kung hihingi ka ng record? Kay father ba?”
“Sinong father? Ay bagong distino la’ang naman iyon sa parokya….”
“Oo nga pala, no?”
“E, sa munisipyo? Syempre, hindi din si mayor dahil, hindi din naman niya alam ang bagay na iyon!” Wala namang municipal library dito sa atin” hmmmm…..pano nga kaya?”
“ itanong mo sa maestra mo…..”
“ e, project nga kasi no? dapat surprise sa mga teachers para impressive!”
“oy, hala-hala…yumaon ka na dito sa harapan ko at magpalit na ng damit, sabi…!
“yes, granny hi hi hi…..”

Mabilis akong tumakbo sa hagdan papunta sa kwarto upang magpalit ng basa kong t-shirt. Agad ding bumaba tumakbo sa computer at i power-on ang pc.
“ Hey granny, igu-google ko na lang ang mga tinatanong ko sa inyo, di ba? Computer age na ngayon, makakahanap ako ng sagot dito sa pc, I’m sure he he he….”
Hmmmm…..tik, tik, tik…tak, tak, tak…..pinindot-pindot, pindot ng mouse……..”gintong salakot ni Ana Kalang”; pinindot-pindot…tik tik, tak tak…Ana Kalang….wink, wink…..

“Teka, teka. Nake-carried away na yata ako, ah. Awat na muna to! Dota na muna, bah”, sabay close ng window sa monitor at pumindot ng ibang icon sa desktop.”

Habang naglo-load:“ Hail Elven!!!! Ha ha ha ha” Tumingin ako sa nanay at kumindat lang sa kanya.

Napasulyap lang ng konti sa akin si nanay dahil sa sigaw ko. Walang anumang pagbabago sa expression ng mukha niya at nagpatuloy sa ginagawa. Hindi ko alam kung huli niya ang excitement ko sa Dota ngayon o kaya naman ay carry niya ang salakot issue na ikinukulit ko sa kanya kanina? Pakelam, ba....!

Maganda din namang malaman ang bumabalot na misteryo tungkol sa salakot. Mukhang wala naman akong makukuhang impormasyon kay nanay, tsk, tsk. Alam kaya nila ma’am ito? Sino ba ang makakatulong sa akin dito? Meron kaya? Sana meron….

Meanwhile….Dota na muna!

Our own San Isidro Feast

Early hour of May 15, 2008, while having breakfast with my wife at our P. Burgos residence I heard knocks on our door------it’s "aling Pina" (Josefina) saying “ihahanda na namin ang kubol”( it’s time to prepare the altar).Oh yes, it’s time! Our one-day San Isidro (St Isidore) celebration has to begin.So I opened the gate of our garage as children and neighbours eagerly await to make native “pahiyas” (decors) bringing “palaspas” (young coconut leaves) to adorn the improvised altar of San Isidro. As everyone twists, curls, cut “suman-like” shaped coco leaves and cut banana trunks to pick some fresh flowers taken from neighbors’ gardens and where else but from the municipal cemetery and central elementary school located just adjacent to our place. In about an hour, the kubol is ready so my wife and I (the annual host of the celebration) prepared snacks for everyone. This year it's chilled almond jelly with raisins and pinipig and lots of “jacobinas and paboritas” bought at a local bakery.

After the kubol it's also time to set-up our "tungko and tulyasi” (big wok) at the side of the street. Beside the tungko is a table for all the ingredients, some chopping boards and kitchen knives to be used in the preparation of this year’s handa: 10 kilos of macaroni shells for sopas and its traditional ingredients: chicken, hibe (dried shrimps), cabbage, potatoes, carrots, milk, some peppers and patis (fish sauce). Meanwhile, back at our house, some of our neighbours are busy preparing another set of food for the afternoon’s handaan: 4 kilos of native sticky rice with beans, corn, tapioca and coconut milk. We call it “tutong”. Another traditional delight is the suman to be served for the elders after the saying the novena prayers.As everybody enjoys preparing, three of our neighbours helped me set up another highlight of the celebration: the “hampas palayok” (hit-the-pot) traditional Filipino game. Rope ends were tied at the electrical post infront of our house and the other end at the handrail of our veranda. I asked kids to buy 6 pieces of palayok at our palengke (market). Later, the palayoks will then be filled with coins, candies and some flour to have it ready for the game.

Weeks before the celebration, my wife and I have to prepare for the main highlight of the annual feast: “The paagaw”. Several thousand peso worth of coins and a few thousand peso worth of twenty peso bills. Aside from money, we also prepare goodies like old toys, clothes and old personal collections (rag dolls, bags, jackets) we already decided to give-away. For the past three years, my wife’s stuffed toys collection was the special treat for everyone. This year is my baseball cap collection that I finally opted to give in the name of fun and sharing. Understanding the joy of the celebration, our relatives residing outside the country contributes goodies by sending us balikbayan boxes once in a while.

Interesting idea we devised to include bills in the “paagaw”. We placed a folded bill inside a knotted plastic (small icecandy-size). Then put the knotted plastic (with a bill) into a bigger plastic filled with water then sealed again with a knot. These are one of the several special treats for the paagaw. The effect of the water filled plastic when thrown is to break on impact leaving the catcher wet but not assured if he gets the bill inside (lol). It’s so interesting that everyone seems to like it and loves to get wet. It’s summertime, remember. And getting wet is very refreshing.

At about three o’clock in the afternoon, the neighbourhood elders then begin prayers for San Isidro. “Dalit” and some songs for the patron saint were then delivered. It is interesting to note that some young adults and kids are showing interest in learning the prayers reciting the dalit and songs together with the elders. Good thing though that the interest will then be transferred to the next generation to continue this simple tradition.Next to prayers and adoration is the much awaited "handaan". After some “paputok” or firecrackers prepared by a neighbour who happened to be celebrating his birthday, both the sopas and sticky rice kakanin is served. First, to the elders, then to everyone else. So if you happened to pass by at our neighbourhood around the time of our handaan...you will be delighted that everyone would accommodate you and care to give you food.

After about 30 minutes of the handaan, more paputoks will then be fired to signal the start of the “hampas-palayok”. The first palayok will then be readied.We prepared 6 palayoks in different categories: we have 2 palayok for senior citizen (for lolos and lolas), 2 palayoks for Adults (for tatay and nanays including dalagas and binatas) and the remaining 2 for kids (inengs and utoys). The game hampas-palayok merges with the paagaw highlight. The cue to start the paagaw is when somebody hits the palayok. The fun and excitement is indescribable when someone is about to hit the pot (Imagine the yellings and shoutings and what not!) This year’s prizes for the lucky palayok hitters are: Stanley cooler, bath and body works toiletries, Kipling travel pouch, Paul Mitchell Shampoo and Conditioner, a battery operated toothbrush, and John Parker body spray plus fifty pesos more for each of them. All senior citizens who joined the game were given additional metal key chain which my wife bought from our last trip to Singapore.At the verge of fun on the paagaw, interesting to see that our neighbours also prepared water filled plastics (though empty of twenty peso bills!) that were also thrown while everyone is crazy scrambling for the paagaw. Water is thrown from all directions too, using planggana and plastic balde from someone elses’s bathroom. I let my nephew take charge of the water hose being aimed at the crowd while we were throwing goodies from our veranda. It was really a blast!The celebration ends around 6:00 pm. After which, very noticeably you can immediately expect everyone to clean the area while the Patron San Isidro will be staying with us for the rest of night. Early hour of the next day, we will bring the patron back to our barangay chapel and thank him for another year of bountiful and joyful celebration.

Posted by MonteAlto at 2:44 AM, May 29, 2008

More pictures posted at monteza.multiply.com